Na zlecenie Narodowego Instytutu Dziedzictwa pracownia Spotlight Research przeprowadziła badania, z których wynika, że Polacy chętnie zwiedzają zabytki. Aż 31% respondentów zadeklarowało, że odwiedziło zabytek w swojej okolicy w ostatnim miesiącu, 30% – w ostatnim półroczu, 19% – w ostatnim roku. Aż 76% badanych stwierdziło, że w przyszłości uda się w podróż specjalnie po to, by zobaczyć zabytek. Niestety, jednocześnie badania te pokazują, że Polacy nie czują się współwłaścicielami zabytków. Zadeklarowało to tylko 36% ankietowanych. Częściej mężczyźni niż kobiety i osoby starsze (powyżej 60 lat) niż młode w przedziale wiekowym 18–29 lat.

„Zdecydowaliśmy się wystartować z kampanią «Zabytki to Twoje dziedzictwo. Nie pozwól niszczyć. Reaguj!», ponieważ mamy ku temu ważne powody – wyjaśnia Bartosz Skaldawski, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa. – Chcemy zwrócić uwagę na niebagatelną rolę zabytków w kształtowaniu tożsamości kulturowej czy regionalnej, pokazać ich różnorodność, przypomnieć o odpowiedzialności za dobro wspólne oraz poinformować o różnych bezprawnych działaniach stanowiących zagrożenie dla zabytków, których ofiarą mogą paść także przydrożne kapliczki, cmentarze, dokumenty, książki, stare monety czy przedmioty codziennego użytku. Często ludzie nie zdają sobie nawet sprawy, że popełniają przestępstwo czy wykroczenie – i niszczą cenne zabytki”.

Oczywiste i nieoczywiste przestępstwa lub wykroczenia przeciwko zabytkom

Lista przestępstw i wykroczeń przeciwko zabytkom, które są wymienione w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, jest długa.

„Zalicza się do nich, co wydaje się dość oczywiste, niszczenie zabytków, doprowadzenie ich do ruiny, nielegalny wywóz, kradzieże, fałszerstwa, ale też np. niepowiadomienie odpowiednich służb o przypadkowym odkryciu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem archeologicznym” – wylicza dr hab. Maciej Trzciński, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego z Katedry Kryminalistyki na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii.

Niebagatelną rolę w procesie ochrony zabytków ma Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które podejmuje w tej sprawie konkretne działania.

„Jednym z kluczowych zadań ministerstwa, Generalnego Konserwatora Zabytków i służb konserwatorskich jest współpraca na rzecz bezpieczeństwa zabytków oraz przeciwdziałanie przestępczości skierowanej wobec składników dziedzictwa kulturowego – informuje dr Katarzyna Pałubska, Zastępca Dyrektora Departamentu Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. – Pełnienie tej misji odbywa się m.in. poprzez współpracę z organami ścigania, wspieranie administracji celno-skarbowej, straży granicznej i prokuratury. Koordynacja współpracy w zakresie przestępstw przeciwko zabytkom, sprawnego współdziałania przy zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości skierowanej przeciwko zabytkom, a także zwalczania nielegalnego wywozu zabytków za granicę znacząco poprawiła wykrywalność tego rodzaju przestępstw i bezpieczeństwo podejmowanych działań na rzecz ochrony dziedzictwa narodowego”.

Dobry przykład idzie od… fundacji

Olbrzymią wagę zabytków dostrzegają także ogólnopolskie i lokalne fundacje monitorujące ich stan oraz wyczulone na wszystkie działania niezgodne z prawem.

„Funkcjonujemy już od 25 lat, od 6 lat prowadzimy program interwencyjny «SOS dla zabytków», w pełni realizujący cele obecnej kampanii Narodowego Instytutu Dziedzictwa – przypomina Karol Marczak, Prezes Fundacji Ratowania Zabytków i Pomników Przyrody. – W jego ramach przyjmujemy zgłoszenia od ludzi, którzy widzą popadający w ruinę obiekt. Dzięki temu praktycznie z dnia na dzień możliwe jest podjęcie «akcji ratunkowej». Ponieważ obiekty, które ratujemy, rozsiane są po całej Polsce i zlokalizowane w wioskach lub małych miejscowościach, nasze działania mają także charakter edukacyjny, integrujący i mobilizujący społeczności lokalne”.

Z kolei m.in. inwentaryzowaniem i dokumentowaniem detali architektonicznych w warszawskich budynkach od kilku lat zajmuje się Fundacja Hereditas.

„Monitorujemy stan kamienic wpisanych do rejestru zabytków, przeciwdziałamy ich rozkradaniu. Przykładem tego rodzaju złych praktyk jest choćby zabytkowy budynek przy ul. Targowej 14, który padł ofiarą kradzieży i wandalizmu – wyjaśnia Monika Wesołowska z Fundacji Hereditas. – W tym roku brutalnie wyrwany ze ściany został np. jeden z zabytkowych odbojów przy bramie wjazdowej”.

Zachowanie w dobrym stanie zabytków jako symboli wspólnego dziedzictwa jest przedmiotem troski także olsztyńskiej Fundacji Borussia.

„Poprzez nasze działania uczymy i udowadniamy, że to zadanie nie tylko dla ekspertów, lecz także dla nas wszystkich – mówi Kornelia Kurowska, Prezes Fundacji Borussia. – Opiekujemy się m.in. Domem Mendelsohna, czyli zabytkowym żydowskim domem oczyszczeń, wspólnie z wolontariuszami dokumentujemy i porządkujemy dawne ewangelickie cmentarze na Mazurach”.

Literatura z dreszczykiem

Kryminał to najczęściej czytany gatunek w Polsce. Stąd pomysł, by autorzy kryminałów  – Ryszard Ćwirlej, Hanna Greń, Marcin Wroński  oraz Bartosz Szczygielski – mieli swój wkład w promowanie dziedzictwa. W  ramach kampanii stworzą oni krótkie nowele, w których przedstawione zostaną pełne emocji historie przestępstw przeciw zabytkom.

Sugestywny spot ku przestrodze

Kampanię „Zabytki to Twoje dziedzictwo. Nie pozwól niszczyć. Reaguj!” zainaugurował spot, który można obejrzeć m.in. tutaj. Pokazuje on, w jaki sposób prace związane z utrzymaniem zabytku w należytym stanie potrafią być zniweczone przez jedno lekkomyślne działanie.

Kampania społeczna Narodowego Instytutu Dziedzictwa „Zabytki to Twoje dziedzictwo. Nie pozwól niszczyć. Reaguj!” potrwa do końca 2021 roku.