Druga edycja kampanii społecznej „Krajobraz Mojego Miasta”

W 1943 roku w czasopiśmie „Psychological Review” pojawił się artykuł Abrahama Maslowa „Teoria motywacji człowieka”. Autor sformułował w nim klasyfikację ludzkich potrzeb. Przyporządkował je do różnych obszarów, ułożonych względem siebie hierarchicznie: fizjologia, bezpieczeństwo, przynależność i miłość, szacunek, samorealizacja. Jego kontynuatorzy przedstawili tę koncepcję w postać piramidy, której podstawę stanowią potrzeby fizjologiczne, niewiele różniące nas od zwierząt, a wierzchołek – potrzeby dotyczące samorealizacji, czyli dążenia człowieka do rozwoju własnych możliwości. Za powiązane z tą ostatnią kategorią Maslow uznał m.in. pęd do wiedzy oraz potrzeby estetyczne, obejmujące doświadczenie harmonii i piękna.

W mitologii greckiej Harmonia, córka Aresa i Afrodyty, uosabiała ład, zgodę i jedność. Piękno było pojęciem znacznie szerszym. Utożsamiano je z doskonałością, dowodzono, że wynika przede wszystkim z zachowania proporcji i odpowiedniego układu elementów. Pogląd ten wyznawali m.in. pitagorejczycy, według których piękno polega na doskonałej strukturze, a więc proporcji poszczególnych części oraz harmonijnego ich układu. Wszystkich tych cech szukamy w krajobrazie, również w tak złożonej strukturze, jak krajobraz miejski.

Ochronie i doskonaleniu tego krajobrazu służy kampania „Krajobraz Mojego Miasta”. Tworzy ona przestrzeń do debaty o przestrzeni miejskiej, jej ochronie i jakości. NID, podejmując w ramach kampanii kompleksowe i wielokanałowe działania komunikacyjne, chce dotrzeć do różnych grup odbiorców, by budować i wzmacniać społeczną świadomość w sferze ochrony krajobrazu kulturowego i wartości estetyki przestrzeni publicznej. Akcję zainaugurowaną w 2016 roku, której pomysłodawczynią jest prof. IH PAN Magdalena Gawin, Wiceminister Kultury i  Dziedzictwa Narodowego, Generalny Konserwator Zabytków, wspierają niezmiennie muzyk Sebastian Karpiel-Bułecka, muzyk, architekt i pedagog Krzysztof Trebunia-Tutka, aktor i reżyser Robert Gonera czy aktywista miejski i animator kultury Jan Mencwel.

Równowagę krajobrazu miejskiego łatwo zachwiać – nieprzemyślane inwestycje, tandetne wykonawstwo, brak poszanowania dla wartości krajobrazowych to grzechy ciężkie wobec miejskiego pejzażu. Podobnie jak brak planowania, lekceważenie przepisów, złe zarządzanie przestrzenią. Kiedy ta „wymknie się” spod kontroli, spadają na nią kolejne plagi: chaos reklamowy potocznie zwany „szyldozą”, miejsca postojowe powstające kosztem zieleńców, dewastacja fasad i małej architektury, zamiana rynków miast w kamienne lub betonowe parkingi. Za część tych zjawisk odpowiadają brak świadomości, niedocenianie walorów życia w otoczeniu harmonijnym, rodzącym zadowolenie z obcowania ze światem uformowanym tak, by był „radością oczu”. Każdy z nas jest w stanie odróżnić krajobraz piękny od zdewastowanego, choć kryteria oceny zmieniały się w ciągu stuleci. Nikogo dziś nie zachwycają fabryczne kominy, w XIX wieku podziwiane jako widomy znak postępu, dymiące logo wieku pary i elektryczności.

Zdefiniowanie tego, co nas razi w krajobrazie, nie jest zadaniem łatwym. Kampania społeczna „Krajobraz Mojego Miasta” pokazuje, czym są te estetyczne „ziarna piasku” w naszych oczach i jak się ich skutecznie pozbyć. Jest ona skierowana do mieszkańców miast, turystów, wreszcie – ogółu społeczeństwa. Ważną grupą adresatów kampanii są także działacze samorządowi, którzy – wspierani przez ekspertów i liderów opinii publicznej – mogą najwięcej zmienić w przestrzeni kulturowej. Zwłaszcza w tej najbliższej, z którą obcujemy na co dzień: spiesząc do pracy, chodząc po mieście, jadąc rowerem, spacerując z psem.

Krajobraz miejski to najbardziej skomplikowany i przetworzony przez człowieka krajobraz kulturowy – składają się na niego nagromadzone przez stulecia wytwory poprzednich pokoleń, nałożone na podstawę fizjograficzną. Miasto to często pole otwartego konfliktu między arcydziełami architektury a potrzebami tras komunikacyjnych, między wypielęgnowanymi placami a infrastrukturą techniczną, między terenami zielonymi a wysypiskami śmieci i oczyszczalniami ścieków. Bez praktycznego „profanum” estetyczne „sacrum” miasta nie jest w stanie funkcjonować. W naszym najlepiej pojętym interesie – i jako jednostek, i jako społeczności – jest utrzymanie stanu równowagi między tym, co piękne, a tym, co niezbędne.

Aby uzmysłowić odbiorcom potrzebę ochrony krajobrazu, przywołujemy przykłady zabytków, które są widocznymi znakami tożsamości poszczególnych miast. Przypomnimy formy ochrony zabytkowych obiektów: rejestr zabytków i listę Pomników Historii. Podkreślamy prestiż miejsc należących do światowego dziedzictwa UNESCO. Pokazujemy nie tylko obiekty doceniane i obecne w powszechnej świadomości – jak kościoły, pałace, gmachy publiczne – ale także te, które na co dzień umykają uwadze – zabytki przemysłowe, obiekty militarne czy techniczne. Od zabytków rozpoznawanych jako dziedzictwo przeszłości przechodzimy do tych często niezauważanych, jak historyczne podziały własnościowe i układy urbanistyczne, mała architektura, wystrój wnętrz urbanistycznych czy historyczne nasadzenia drzew, wskazując, że one również stanowią istotny element krajobrazu kulturowego. Przykłady te doskonale nadają się do zobrazowania, czym jest park kulturowy jako wartościowa forma ochrony krajobrazu.

Kampania społeczna „Krajobraz Mojego Miasta” – założenia i cele

Narodowy Instytut Dziedzictwa zainaugurował kampanię społeczną „Krajobraz Mojego Miasta” w grudniu 2016 roku, stawiając sobie za cel zwrócenie uwagi władz samorządowych, firm i instytucji oraz społeczeństwa na problem chaosu reklamowego i właściwego planowania przestrzeni miejskiej. Akcja została zorganizowana z inicjatywy prof. IH PAN Magdaleny Gawin, Wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalnego Konserwatora Zabytków. Najważniejszym elementem kampanii jest film instruktażowy „Krajobraz mojego miasta” przygotowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa we współpracy z  Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Zarówno kampania, jak i  film poruszają wciąż aktualny problem, jakim jest wygląd polskich miast, miasteczek, a także wsi. Wielkoformatowe bilbordy kuszące promocjami w pobliskim hipermarkecie potrafią przysłonić nawet 1/3 budynku. Tym samym zakrywają dziedzictwo, wartość historyczną obiektu, bowiem pod warstwą rozpiętego na fasadzie materiału często kryją się ozdobne detale świadczące o przeszłości regionu. „Pasteloza” elewacji otaczających zabytkowe obiekty rozprasza uwagę przechodniów i nie współgra np. z gotyckim stylem stojącej w pobliżu katedry.

W filmie oprócz propozycji rozwiązań dotyczących powierzchni reklamowych znaleźć można także wskazówki odnoszące się do małej architektury, rynków, przestrzeni handlowych, strefy sacrum, estetyki ulic oraz zieleni miejskiej. Przedstawione w materiale problemy oraz przykłady działania mogą stać się inspiracją dla osób z urzędu odpowiedzialnych bądź po prostu poczuwających się do odpowiedzialności za dziedzictwo kulturowe i ład w przestrzeni publicznej. Film prezentuje wiele dobrych wzorców, które warto wprowadzić w życie na terenach zarządzanych przez samorządy.

Kampania społeczna „Krajobraz Mojego Miasta” to także szereg działań edukacyjnych i popularyzatorskich. Są wśród nich:

• wojewódzkie premiery filmu „Krajobraz mojego miasta”, połączone ze spotkaniami dla władz samorządowych, co stanowi doskonałą okazję do wymiany doświadczeń w zakresie planowania przestrzeni publicznej;
• liczne wydawnictwa dydaktyczne: „Księga standardów ulicy Piotrkowskiej”, „Dziedzictwo obok mnie – poradnik zarządzania dziedzictwem w gminach” oraz „Zasady projektowania i umieszczania nośników informacji wizualnej i reklam na obiektach i obszarach zabytkowych”. Publikacje w zwięzły i przystępny sposób przybliżają tematykę kształtowania przestrzeni publicznej, prezentują dobre praktyki w tej dziedzinie oraz podsuwają rozwiązania, które samorządy mogą implementować na podległym sobie terytorium;
• bezpłatne szkolenia z zarządzania dziedzictwem prowadzone przez ekspertów z NID, dotyczące m.in. społecznych, kulturowych i prawnych aspektów projektowania przestrzeni publicznej;
• spoty społeczne z udziałem aktorów serialu „Ranczo” emitowane we wrześniu i październiku 2017 roku na antenach TVP, które w humorystyczny sposób zwracają uwagę na problemy dotyczące przestrzeni publicznej polskich miast.

Integralną częścią kampanii jest także film „Piękne, polskie, drewniane”, w którym zespół ekspertów, właściciele drewnianych obiektów i pasjonaci tego typu architektury pokazują, jak dbając o obiekty drewniane, można ocalić je od zapomnienia. Na konkretnych przykładach wskazują, w jaki sposób należy eksponować drewnianą architekturę oraz co robić, by zachować ją dla przyszłych pokoleń. Film jest apelem o to, by władze samorządowe nieustannie podejmowały konkretne działania w kwestii ochrony architektury drewnianej i starały się uświadamiać społeczeństwo o niezwykłej wartości tych obiektów.