Znamy już zwycięzców tegorocznej – drugiej – edycji konkursu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa”. Konkurs – koordynowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa – jest przedsięwzięciem o zasięgu ogólnopolskim, a do udziału w nim zaproszone są władze gminne. Spośród uczestników Jury wyłania zwycięzców: samorządy, które modelowo realizują uchwalony przez siebie gminny program opieki nad zabytkami, a zatem podejmują konkretne działania mające na celu poprawę stanu zachowania i estetyki zabytkowych przestrzeni miast i miasteczek.

Jak przekonuje kampania „Krajobraz Mojego Miasta”, otoczenie, w którym żyjemy, ma na nas znaczący wpływ. Zadbane zabytkowe przestrzenie i uporządkowane tereny zieleni nie tylko przyciągają turystów, a tym samym przyczyniają się do rozwoju gospodarki danej miejscowości, ale również korzystnie oddziałują na jej mieszkańców. Zapewniają im poczucie komfortu, wynikające z codziennego funkcjonowania w estetycznym miejscu, a ponadto wzmacniają ich lokalną tożsamość i rodzą uczucie dumy ze swojej małej ojczyzny, co też w oczywisty sposób integruje całą społeczność. Z dobrze zachowaną spuścizną dziejową chcemy się identyfikować, chcemy ją też poznawać i uwrażliwiać na jej wartość kolejne pokolenia.

Konkurs „Samorząd dla Dziedzictwa” pokazuje, że kluczową rolę w działaniach na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego odgrywają władze lokalne. To przede wszystkim one – dzięki realizacji gminnych programów opieki nad zabytkami – decydują o stanie zachowania zabytków i estetyce naszych miast i miasteczek.

W tegorocznej edycji po raz kolejny nagrodzone i wyróżnione zostały gminy, które modelowo realizowały ustawowe zadania w zakresie opieki nad zabytkami. Dzięki ich kompleksowym działaniom poddano konserwacji i rewitalizacji cenne obiekty zabytkowe. Jury zwróciło przy tym uwagę także na angażowanie w te przedsięwzięcia lokalnej społeczności i przywracanie mieszkańcom historycznych przestrzeni poprzez zaadaptowanie ich do nowych celów. Kapituła z aprobatą przyjęła projekty uwzględniające rozpoznanie zasobu lokalnego dziedzictwa i jego twórcze wykorzystanie dla rozwoju ekonomicznego, turystycznego i tożsamościowego objętych nimi obszarów. Nie bez znaczenia dla Jury było również uwzględnienie w gminnym programie opieki nad zabytkami wytycznych zawartych w poradniku opracowanym przez ekspertów Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

W konkursie ocenione zostały zgłoszenia w trzech kategoriach: 1) duże i średnie gminy miejskie, 2) małe gminy miejskie oraz 3) gminy miejsko-wiejskie i wiejskie. Ostatecznie wyłoniono dwóch laureatów i przyznano cztery wyróżnienia.

Laureatem w kategorii duże i średnie gminy miejskie został Ełk. Zdaniem Jury miasto wnikliwie przeanalizowało swój zasób dziedzictwa kulturowego i wzorowo wypełniło ustawowy obowiązek opieki nad zabytkami. Dostrzegło tkwiący w tym zasobie potencjał i skutecznie wykorzystało go dla swojego rozwoju – społecznego, ekonomicznego i tożsamościowego. Dobrze zaplanowane i konsekwentnie realizowane zadania pozwoliły na przywrócenie mieszkańcom unikalnych zabytkowych przestrzeni, takich jak zaadaptowana na potrzeby muzeum stacja kolei wąskotorowej. Istotną cechą działań podjętych w Ełku jest to, że w realizację założeń gminnego programu opieki nad zabytkami włączono miejscową społeczność. Dzięki temu mieszkańcy stanowią nie tylko odbiorców, ale także inicjatorów i twórców licznych imprez nawiązujących do lokalnej historii i tradycji. Kapituła konkursu szczególnie też doceniła fakt, że miasto dostrzegło potrzebę stworzenia miejskiego systemu ochrony dziedzictwa, który zakłada podejmowanie długofalowych i kompleksowych działań rewitalizacyjnych, remontowo-konserwatorskich i monitorujących, a dodatkowo opracowało system dotacji.

Wyróżnienia w tej kategorii otrzymały miasta Głogów i Rzeszów.

W kategorii średnie gminy miejskie nie przyznano nagrody głównej, Jury wyróżniło jednak miasto Kołobrzeg za podejmowanie interesujących i wieloaspektowych działań nakierowanych na ochronę i promocję swojego dziedzictwa kulturowego oraz przyczynianie się w ten sposób do rozwoju tożsamości mieszkańców miasta. Docenionym projektem jest rewitalizacja unikatowego dla tego terenu zabytku fortecznego.

Laureatem w kategorii gminy miejsko-wiejskie i wiejskie zostały Cedry Wielkie – gmina wiejska położona na terenie Żuław. Jury nagrodziło zaplanowanie i skuteczną realizację ambitnego i pionierskiego programu ochrony zabytków, w którym połączono działania konserwatorskie, organizacyjne i promocyjne, także o charakterze ponadlokalnym. Kapituła uznała, że podejmowane przez gminę prace polegające na odkrywaniu, ochronie i uwypuklaniu miejscowego dziedzictwa kulturowego stanowią istotny czynnik w budowaniu tożsamości lokalnej i wzór do naśladowania dla innych samorządów lokalnych. Realistyczna ocena stanu zachowania obiektów sporządzona na potrzeby gminnego programu opieki nad zabytkami pozwoliła trafnie zdiagnozować szanse i zagrożenia w związku z miejscowymi zabytkami. Konserwacji i rewitalizacji poddane zostały zabytkowe kościoły i unikatowe domy podcieniowe w miejscowościach Koszwały, Trutnowy i Miłocin, a jeden z budynków zaadaptowano do celów wystawienniczych i edukacyjnych. Podniosło to walory turystyczne gminy i stało się impulsem do dalszych działań. Godny uwagi jest też projekt stworzenia w gminie interaktywnego muzeum dawnych technik melioracyjnych „Na Groblach” oraz plan utworzenia lapidariów menonickiej i protestanckiej sztuki sepulkralnej.

Wyróżnienie w tej kategorii otrzymała gmina Markowa.

Laureaci oraz wyróżnieni otrzymali dyplomy i tablice pamiątkowe. Ponadto Narodowy Instytut Dziedzictwa przygotował dla laureatów nagrodę specjalną: filmy promujące ich dziedzictwo kulturowe.  

***

Konkurs „Samorząd dla Dziedzictwa” został zorganizowany, by promować konstruktywne działania mające na celu realizację obowiązku opracowania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami. Projekt stanowi zachętę dla samorządów do podejmowania i podtrzymywania inicjatyw zmierzających do zachowania i przekazania kolejnym pokoleniom zasobu dziedzictwa kulturowego naszego kraju. W tej edycji konkursu Jury szczególnie przychylnie odniosło się do projektów wielowymiarowych, łączących różne rodzaje dziedzictwa, ale przede wszystkim kompleksowo i metodycznie traktujących opiekę nad zabytkami. Oznaczało to wnikliwą analizę zasobu dziejowej spuścizny materialnej i niematerialnej, jej ochronę, renowację i rewitalizację, twórcze przeobrażenie poprzez dodanie zabytkom nowych funkcji kulturalno-społecznych oraz zaplanowanie dalszych działań zmierzających do lepszego docenienia, zabezpieczenia i wykorzystania potencjału tkwiącego w zasobie dziedzictwa kulturowego. Szczególne znaczenie miały dla Jury działania aktywizujące społeczność lokalną, a także rozwijające jej poczucie tożsamości i związku z miejscem zamieszkania oraz jego dziedzictwem.

Wszystkich przedstawicieli gmin zainteresowanych ochroną dziedzictwa kulturowego i udziałem w kolejnych edycjach konkursu zapraszamy do wysłuchania podcastu „Dlaczego warto wziąć udział w konkursie «Samorząd dla Dziedzictwa»?” z udziałem przewodniczącej Jury prof. Moniki Murzyn-Kupisz z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ekspertka odpowiada w nim na pytania dziennikarza Macieja Kurzajewskiego – naświetla ideę akcji i omawia płynące z niej korzyści. Przekonuje, że odpowiednio zarządzane dziedzictwo kulturowe jest ogromnym potencjałem, który można wykorzystać dla rozwoju społeczności lokalnej.

***

Koordynatorem konkursu jest Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Projekt realizowany w ramach Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2019–2022. 

Partnerem konkursu jest Polska Organizacja Turystyczna.

Patronem konkursu jest „Rzeczpospolita” i „Rzeczpospolita Życie Regionów”.