Krajobraz to pojęcie z pozoru oczywiste – używamy go intuicyjnie na określenie wszystkiego, co nas otacza, przestrzeni, którą widzimy, gdy rozglądamy się dookoła. Jednak krajobraz stanowi przedmiot zainteresowania różnych dziedzin nauki i można rozpatrywać go z wielu perspektyw. Obok krajobrazu naturalnego, będącego wytworem sił przyrody, istnieje krajobraz kulturowy, czyli współtworzony przez człowieka. Jest on odbiciem sposobu życia społeczeństwa i jego potrzeb, także tych estetycznych i emocjonalnych. Ważne, aby krajobraz ten – suma działań człowieka i wytworów natury – stanowił harmonijną i zrównoważoną całość. Jak tego dokonać? Co zrobić, by „krajobraz mojego miasta” zachwycał? Jedną z możliwości stanowi utworzenie parku kulturowego.

Krajobraz kulturowy to historycznie ukształtowana przestrzeń, na którą składają się elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji; suma wytworów natury i działań człowieka. Ważne, by w krajobrazie kulturowym zachować równowagę, by „dzieła rąk ludzkich” nie zaburzyły harmonii płynącej z naturalnego ukształtowania przestrzeni – celowi temu służą narzędzia polityki przestrzennej oraz ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Wszelkie nieprzemyślane przekształcenia są istotnym zagrożeniem dla wartości zbalansowanego krajobrazu kulturowego. „Należy również dodać, że brak ochrony i planu świadomego kształtowania krajobrazu kulturowego może mieć niebagatelny wpływ na zacieranie się tożsamości społeczeństw lokalnych (tzw. małych ojczyzn). Wobec tego konieczne jest utrzymanie i eksponowanie wartości zachowanego historycznego krajobrazu kulturowego poprzez podejmowanie działań odnoszących się zarówno do ochrony dziedzictwa kulturowego, jak i relacji między nim a środowiskiem przyrodniczym. Przedmiotem ochrony powinno być: gdzieniegdzie zachowane historyczne podziały własnościowe, pokrycie terenu (przyrodnicze i kulturowe) oraz tradycyjne sposoby kształtowania przestrzeni” – stwierdza Bartosz Skaldawski, dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

O parkach kulturowych – cele i korzyści

Park kulturowy to idealny sposób zarządzania zabytkową przestrzenią. To również najbardziej właściwa forma ochrony dziedzictwa krajobrazu kulturowego. W odróżnieniu od innych sposobów ochrony zabytków, zależnych od decyzji organów państwowych – wojewódzkiego konserwatora zabytków, generalnego konserwatora zabytków, ministra, prezydenta kraju – parki kulturowe są ustanawiane przez radę gminy, czyli demokratycznie wybranych reprezentantów lokalnej społeczności.

Opracowanie i przyjęcie przez radę gminy lub miasta uchwały powołującej park kulturowy oraz programu jego ochrony jako obowiązującego prawa miejscowego to dopiero początek procesu tworzenia takiego parku. Dalsze działania powinny być ukierunkowane przede wszystkim na zapewnienie warunków, które z jednej strony pozwolą zachować wartości zabytkowe danego miejsca (wszak to ze względu na nie podjęto uchwałę), a z drugiej – przyczynią się do rozwoju okolicy i będą służyć mieszkańcom.

W czasie prac nad uchwałą w sprawie ustanowienia parku kulturowego należy pamiętać przede wszystkim o lokalnej społeczności. Jako spadkobiercy i użytkownicy danej przestrzeni mieszkańcy są w tym procesie niezwykle ważni. Nawet najpiękniej odrestaurowane zabytki nie mają bowiem szans na przetrwanie, a ich ochrona jest w dłuższej perspektywie skazana na niepowodzenie, jeśli zabraknie wsparcia miejscowej wspólnoty. To właśnie jej członkowie, a wśród nich zwłaszcza sympatycy ochrony dziedzictwa kulturowego i osoby szczególnie związane emocjonalnie ze swoim miejscem zamieszkania, stoją za sukcesem parku kulturowego.