Krajobraz mojego miasta

Wypieranie zieleni z przestrzeni publicznej przez beton i nadmiar reklam to realny problem, który dotyczy wielu polskich miast. Warto jednak pamiętać, że w naszym kraju nie brak ciekawej architektury i przestrzeni o znacznym potencjale, musimy tylko razem o nie zadbać. Kampania „Krajobraz Mojego Miasta”, zainicjowana w 2016 roku przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, ukazuje potrzebę i istotę ochrony krajobrazu miejskiego. Składają się na nią konkretne działania na rzecz poprawy wizerunku naszych miast, gmin i aglomeracji. O celach kampanii w kontekście uwarunkowań społecznych i prawnych debatowali eksperci, zadając sobie przede wszystkim pytanie: czy przyszłe pokolenia są skazane na wszechobecną betonozę?

Zaangażowanie lokalnej społeczności

By skutecznie i z pożytkiem dla mieszkańców oraz turystów zarządzać zabytkową przestrzenią, najlepiej stworzyć park kulturowy. Organem do tego uprawnionym jest rada miasta, która opracowuje projekt uchwały, a następnie przyjmuje ją na sesji jako obowiązujące prawo miejscowe. Stanowi to początek procesu służącego zachowaniu lokalnego dziedzictwa i rozwojowi danego miejsca. Tworząc uchwałę w sprawie ustanowienia parku kulturowego, należy pamiętać o zaangażowaniu w to przedsięwzięcie miejscowej społeczności. Tylko dzięki niej zabytki mają szansę przetrwać i dalej służyć. To przekonani do tej idei mieszkańcy miasta i jego sympatycy, a więc osoby emocjonalnie z nim związane, są gwarancją sukcesu parku kulturowego!

Krajobraz Mojego Miasta – film, spot, debata

Organizatorzy kampanii chcą zwrócić uwagę nie tylko na oczywiste problemy związane z aranżacją przestrzeni miejskiej, ale także na zabytki nieobecne w powszechnej świadomości, jak choćby mała architektura czy historyczne nasadzenia określonych gatunków drzew. Temu poświęcone są film i spot, które diagnozują sytuację lokalnego dziedzictwa kulturowego i podpowiadają, w jaki sposób mądrze o nie dbać. We wrześniu 2021 roku odbyła się też debata poświęcona krajobrazowi polskich miast. Eksperci dyskutowali zwłaszcza o tym, z czego wynikają trudności w realizacji celów kampanii.

Profesor IH PAN Magdalena Gawin, Wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalny Konserwator Zabytków, wskazała na główne problemy związane z krajobrazem miejskim w naszym kraju: Polska ma duże problemy strukturalne z ładem krajobrazowym – z uporządkowaniem reklam, z nowoczesną architekturą, z zabytkami. Od 2016 roku NID stara się szkolić samorządy. W 2019 roku po raz pierwszy wydałam wytyczne dotyczące niebetonowania rynków. Powtórzyłam je w 2021 roku – ze względu na skargi konserwatorów, którzy zgłaszali mi, że samorządy naciskają na nich, by akceptowali projekty unijne, będące przeciwieństwem tych wytycznych. Kampania „Krajobraz Mojego Miasta” pokazuje realne problemy na przykład, że parków kulturowych jest w Polsce bardzo mało, bo samorządy niezbyt chętnie je zakładają. A trzeba powiedzieć wprost: jako rząd nie mamy narzędzi, żeby wpływać na samorządy. Decyzja o powołaniu parku kulturowego należy do lokalnych władz, nie do mieszkańców. Nawet jeśli mieszkańcy apelują, piszą petycje i proszą, to finalna decyzja jest po stronie rady miejskiej. Trzydzieści lat po odzyskaniu niepodległości nasze miasta powinny wyglądać zupełnie inaczej. Nie oszukujmy się więc, że jest dobrze, bo nie jest!

Bartosz Skaldawski, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa, opowiedział o celach i dotychczasowych sukcesach kampanii: Rozpoczynając kampanię, wiedzieliśmy, że z naszym komunikatem musimy docierać do szerokiego grona odbiorców. Przekonywać nie tylko samorządowców, ale też mieszkańców miast. W obu odsłonach kampanii postawiliśmy na materiały, które będą łatwo dostępne. W tym roku przygotowaliśmy spot adresowany do mieszkańców. Chcieliśmy zwrócić uwagę, że wspólna przestrzeń stanowi wartość, z której nie zawsze zdajemy sobie sprawę i dopiero na przykład przy próbie znalezienia atrakcyjnego kadru do zrobienia zdjęcia uświadamiamy sobie, że nasze otoczenie jest bardzo często zaśmiecona reklamami czy jawi się jako smutna betonowa pustynia, a tam mogłoby być pięknie. Oto komunikat, z jakim chcemy dotrzeć do ludzi. Oprócz tego chcemy wspierać samorządy w działaniach zmierzających do uporządkowania wspólnej przestrzeni i uczynienia z niej środowiska możliwie przyjaznego mieszkańcom. Z naszej perspektywy najbardziej efektywnym mechanizmem, z którego gminy mogą korzystać, są parki kulturowe. Film instruktażowy „Krajobraz mojego miasta” pokazuje, jak mądrze takie parki projektować. Mamy jednak świadomość, że bez zmian w mentalności, nie jesteśmy w stanie osiągnąć trwałych zmian w organizacji krajobrazu. To trudne wyzwanie, bo zmiany w mentalności wymagają konsekwentnych i długofalowych działań. Od wielu lat szkolimy samorządy z zarządzania dziedzictwem. Udało nam się przeszkolić ponad 200 gmin – otworzyliśmy im oczy m.in. na kwestie, o których mówimy. W dużych miastach, gdzie aktywność obywatelska jest większa, już widać zmiany. W mniejszych miejscowościach sytuacja wygląda nieco gorzej.

Profesor Zbigniew Myczkowski, Kierownik Zakładu Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynierskich w Instytucie Architektury Krajobrazu na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej / NID, wyraził nadzieję, że Polska stanie się bardziej zielona: Samorządy dostały teraz ogromną szansę, by zainteresować się krajobrazem kulturowym. I zrozumieć, że to ogromny kapitał społeczny. Harmonijny krajobraz jest wyrazem gospodarki poprawnej, dysharmonijny – gospodarki niewłaściwej. W Polsce istnieje 37 parków kulturowych. W zamierzeniu było ich 216, ale wiele jest w trakcie tworzenia. Małe miasta i miasteczka bardzo mocno zachowują swoją kulturową tożsamość. Jesteśmy w trakcie kampanii – walki o krajobraz harmonijny. Kiedyś powiedziałem, że na krajobrazie, tak jak na medycynie, każdy się zna. I oczywiście każdy ma prawo do własnego spojrzenia, ale bardzo ważne jest, by kampania docierała do konkretnych społeczności, bo to one inicjują powstanie parków kulturowych. Są to najczęściej grupy radnych albo komitety społeczne. I wtedy okazuje się, że lokalni inwestorzy też zaczynają dostrzegać, że piękno jest wartością, a nie ceną.
W Zakopanem z Krupówek dosłownie w ciągu kilku miesięcy zniknęła brzydota. Park kulturowy – jego status i plan ochrony – to narzędzie, dzięki któremu samorząd może egzekwować odkrywanie i ochronę piękna. Krajobrazu nie da się zafałszować, on zawsze pokaże, jak wygląda nasza gospodarka.

Doktor habilitowana Monika Bogdanowska, Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS-POLSKA, Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa, wypunktowała problemy pojawiające się przy tworzeniu parków kulturowych: Najczęściej jest tak, że zawiązuje się grupa ludzi, którzy chcą stworzyć park kulturowy, bo zależy im na krajobrazie i wtedy pojawiają się problemy formalne, ponieważ park kulturowy powstaje na mocy uchwały rady gminy. Taka uchwała pociąga za sobą kolejny obowiązek, czyli uchwalenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a to jest, jak się okazuje, problem dla gmin, które często przeciągają ten proces. Są przykłady działań bardzo szybkich, ale są też przykłady sprzeciwu wobec uchwalenia parku kulturowego. Gdy chodzi o miejsca wyjątkowo oszpecone, nachodzi mnie refleksja: co one mówią o nas samych, co lokalna społeczność ma do powiedzenia o sobie i jak przekształca to otoczenie, które jest przecież dobrem nieodnawialnym?

Co dalej? – przyszłość krajobrazu miejskiego

Czy zatem przyszłość polskich miast to nieunikniona betonoza? Kampania społeczna „Krajobraz Mojego Miasta” została zorganizowana, by edukować zarówno samorządy, jak i mieszkańców. Bo mimo że ostateczną decyzję o powołaniu parku kulturowego podejmuje rada miasta, to lokalna społeczność może – przez zaangażowanie i konkretne inicjatywy – wywierać nacisk na władze, a tylko wspólnym wysiłkiem da się osiągnąć cel: uczynić nasze miasta miejscami pełnymi zieleni i przyjaznymi, w których dobrze się mieszka i odpoczywa. To zaś leży w interesie nas wszystkich.

Kampania „Krajobraz Mojego Miasta” – fakty i liczby:

na potrzeby kampanii powstały 2 filmy: w 2016 i 2020 roku
liczba miast, w których zebrano dokumentację filmową: ponad 60
liczba uczestników debat na temat krajobrazu kulturowego: ponad 1 500
liczba wyświetleń filmów dotyczących kampanii na YouTube – ponad 75 000
w spotach promujących kampanię wystąpili aktorzy serialu „Ranczo”
w tworzenie filmu i spotu „Krajobraz mojego miasta” włączył się aktor Robert Gonera

Znamy już zwycięzców tegorocznej – drugiej – edycji konkursu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Samorząd dla Dziedzictwa”. Konkurs – koordynowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa – jest przedsięwzięciem o zasięgu ogólnopolskim, a do udziału w nim zaproszone są władze gminne. Spośród uczestników Jury wyłania zwycięzców: samorządy, które modelowo realizują uchwalony przez siebie gminny program opieki nad zabytkami, a zatem podejmują konkretne działania mające na celu poprawę stanu zachowania i estetyki zabytkowych przestrzeni miast i miasteczek.

Jak przekonuje kampania „Krajobraz Mojego Miasta”, otoczenie, w którym żyjemy, ma na nas znaczący wpływ. Zadbane zabytkowe przestrzenie i uporządkowane tereny zieleni nie tylko przyciągają turystów, a tym samym przyczyniają się do rozwoju gospodarki danej miejscowości, ale również korzystnie oddziałują na jej mieszkańców. Zapewniają im poczucie komfortu, wynikające z codziennego funkcjonowania w estetycznym miejscu, a ponadto wzmacniają ich lokalną tożsamość i rodzą uczucie dumy ze swojej małej ojczyzny, co też w oczywisty sposób integruje całą społeczność. Z dobrze zachowaną spuścizną dziejową chcemy się identyfikować, chcemy ją też poznawać i uwrażliwiać na jej wartość kolejne pokolenia.

Konkurs „Samorząd dla Dziedzictwa” pokazuje, że kluczową rolę w działaniach na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego odgrywają władze lokalne. To przede wszystkim one – dzięki realizacji gminnych programów opieki nad zabytkami – decydują o stanie zachowania zabytków i estetyce naszych miast i miasteczek.

W tegorocznej edycji po raz kolejny nagrodzone i wyróżnione zostały gminy, które modelowo realizowały ustawowe zadania w zakresie opieki nad zabytkami. Dzięki ich kompleksowym działaniom poddano konserwacji i rewitalizacji cenne obiekty zabytkowe. Jury zwróciło przy tym uwagę także na angażowanie w te przedsięwzięcia lokalnej społeczności i przywracanie mieszkańcom historycznych przestrzeni poprzez zaadaptowanie ich do nowych celów. Kapituła z aprobatą przyjęła projekty uwzględniające rozpoznanie zasobu lokalnego dziedzictwa i jego twórcze wykorzystanie dla rozwoju ekonomicznego, turystycznego i tożsamościowego objętych nimi obszarów. Nie bez znaczenia dla Jury było również uwzględnienie w gminnym programie opieki nad zabytkami wytycznych zawartych w poradniku opracowanym przez ekspertów Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

W konkursie ocenione zostały zgłoszenia w trzech kategoriach: 1) duże i średnie gminy miejskie, 2) małe gminy miejskie oraz 3) gminy miejsko-wiejskie i wiejskie. Ostatecznie wyłoniono dwóch laureatów i przyznano cztery wyróżnienia.

Laureatem w kategorii duże i średnie gminy miejskie został Ełk. Zdaniem Jury miasto wnikliwie przeanalizowało swój zasób dziedzictwa kulturowego i wzorowo wypełniło ustawowy obowiązek opieki nad zabytkami. Dostrzegło tkwiący w tym zasobie potencjał i skutecznie wykorzystało go dla swojego rozwoju – społecznego, ekonomicznego i tożsamościowego. Dobrze zaplanowane i konsekwentnie realizowane zadania pozwoliły na przywrócenie mieszkańcom unikalnych zabytkowych przestrzeni, takich jak zaadaptowana na potrzeby muzeum stacja kolei wąskotorowej. Istotną cechą działań podjętych w Ełku jest to, że w realizację założeń gminnego programu opieki nad zabytkami włączono miejscową społeczność. Dzięki temu mieszkańcy stanowią nie tylko odbiorców, ale także inicjatorów i twórców licznych imprez nawiązujących do lokalnej historii i tradycji. Kapituła konkursu szczególnie też doceniła fakt, że miasto dostrzegło potrzebę stworzenia miejskiego systemu ochrony dziedzictwa, który zakłada podejmowanie długofalowych i kompleksowych działań rewitalizacyjnych, remontowo-konserwatorskich i monitorujących, a dodatkowo opracowało system dotacji.

Wyróżnienia w tej kategorii otrzymały miasta Głogów i Rzeszów.

W kategorii średnie gminy miejskie nie przyznano nagrody głównej, Jury wyróżniło jednak miasto Kołobrzeg za podejmowanie interesujących i wieloaspektowych działań nakierowanych na ochronę i promocję swojego dziedzictwa kulturowego oraz przyczynianie się w ten sposób do rozwoju tożsamości mieszkańców miasta. Docenionym projektem jest rewitalizacja unikatowego dla tego terenu zabytku fortecznego.

Laureatem w kategorii gminy miejsko-wiejskie i wiejskie zostały Cedry Wielkie – gmina wiejska położona na terenie Żuław. Jury nagrodziło zaplanowanie i skuteczną realizację ambitnego i pionierskiego programu ochrony zabytków, w którym połączono działania konserwatorskie, organizacyjne i promocyjne, także o charakterze ponadlokalnym. Kapituła uznała, że podejmowane przez gminę prace polegające na odkrywaniu, ochronie i uwypuklaniu miejscowego dziedzictwa kulturowego stanowią istotny czynnik w budowaniu tożsamości lokalnej i wzór do naśladowania dla innych samorządów lokalnych. Realistyczna ocena stanu zachowania obiektów sporządzona na potrzeby gminnego programu opieki nad zabytkami pozwoliła trafnie zdiagnozować szanse i zagrożenia w związku z miejscowymi zabytkami. Konserwacji i rewitalizacji poddane zostały zabytkowe kościoły i unikatowe domy podcieniowe w miejscowościach Koszwały, Trutnowy i Miłocin, a jeden z budynków zaadaptowano do celów wystawienniczych i edukacyjnych. Podniosło to walory turystyczne gminy i stało się impulsem do dalszych działań. Godny uwagi jest też projekt stworzenia w gminie interaktywnego muzeum dawnych technik melioracyjnych „Na Groblach” oraz plan utworzenia lapidariów menonickiej i protestanckiej sztuki sepulkralnej.

Wyróżnienie w tej kategorii otrzymała gmina Markowa.

Laureaci oraz wyróżnieni otrzymali dyplomy i tablice pamiątkowe. Ponadto Narodowy Instytut Dziedzictwa przygotował dla laureatów nagrodę specjalną: filmy promujące ich dziedzictwo kulturowe.

***

Konkurs „Samorząd dla Dziedzictwa” został zorganizowany, by promować konstruktywne działania mające na celu realizację obowiązku opracowania i wdrażania gminnych programów opieki nad zabytkami. Projekt stanowi zachętę dla samorządów do podejmowania i podtrzymywania inicjatyw zmierzających do zachowania i przekazania kolejnym pokoleniom zasobu dziedzictwa kulturowego naszego kraju. W tej edycji konkursu Jury szczególnie przychylnie odniosło się do projektów wielowymiarowych, łączących różne rodzaje dziedzictwa, ale przede wszystkim kompleksowo i metodycznie traktujących opiekę nad zabytkami. Oznaczało to wnikliwą analizę zasobu dziejowej spuścizny materialnej i niematerialnej, jej ochronę, renowację i rewitalizację, twórcze przeobrażenie poprzez dodanie zabytkom nowych funkcji kulturalno-społecznych oraz zaplanowanie dalszych działań zmierzających do lepszego docenienia, zabezpieczenia i wykorzystania potencjału tkwiącego w zasobie dziedzictwa kulturowego. Szczególne znaczenie miały dla Jury działania aktywizujące społeczność lokalną, a także rozwijające jej poczucie tożsamości i związku z miejscem zamieszkania oraz jego dziedzictwem.

Wszystkich przedstawicieli gmin zainteresowanych ochroną dziedzictwa kulturowego i udziałem w kolejnych edycjach konkursu zapraszamy do wysłuchania podcastu „Dlaczego warto wziąć udział w konkursie «Samorząd dla Dziedzictwa»?” z udziałem przewodniczącej Jury prof. Moniki Murzyn-Kupisz z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ekspertka odpowiada w nim na pytania dziennikarza Macieja Kurzajewskiego – naświetla ideę akcji i omawia płynące z niej korzyści. Przekonuje, że odpowiednio zarządzane dziedzictwo kulturowe jest ogromnym potencjałem, który można wykorzystać dla rozwoju społeczności lokalnej.

***

Koordynatorem konkursu jest Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Projekt realizowany w ramach Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2019–2022.

Partnerem konkursu jest Polska Organizacja Turystyczna.

Patronem konkursu jest „Rzeczpospolita” i „Rzeczpospolita Życie Regionów”.

Miesiąc: listopad 2021

Eksperci kampanii „Krajobraz Mojego Miasta”: czy przyszłe pokolenia są skazane na betonozę?

Druga edycja ogólnopolskiego konkursu „Samorząd dla Dziedzictwa” rozstrzygnięta!