Kategoria: Aktualność

Ważnym aspektem różnicującym krajobraz jest to, co nazywamy regionalizmem – lokalna kultura i miejscowe zwyczaje bezpośrednio bądź pośrednio przekładające się na fizjonomię otoczenia. Największe znaczenie ma to oczywiście dla stałych mieszkańców danego terenu. Turysta przebywa tu tylko przez chwilę, jako gość, który wkrótce wyjedzie, mniej lub bardziej zadowolony z wizyty. Tubylec żyje w swojej małej ojczyźnie na co dzień – i to w jego interesie, emocjonalnym i materialnym, leży ochrona zabytków, tradycji i krajobrazu.

Postępująca globalizacja wyciska swoje piętno również na krajobrazie, niwelując różnice między krajami i regionami, powodując ujednolicenie otoczenia, zacierając cenne wartości przyrodnicze, historyczne, kulturowe i społeczne. W czasie, kiedy stroje ludowe stanowiły żywy i powszechnie używany element kultur (obecny zwłaszcza podczas specjalnych okazji), identyfikacja regionalna była łatwiejsza. Dziś zaledwie na nielicznych obszarach stroje nadal pozostają elementem identyfikującym, dotyczy to jednak tylko krótkich okresów świąt i ważnych uroczystości. Zaobserwować tę stratę można właściwie wszędzie. Na palcach jednej ręki da się policzyć regiony w Europie, gdzie strój regionalny noszony jest na co dzień i przez osoby w każdym wieku (Salzkammergut w Austrii, cześć fińskiej Laponii, południe Bawarii).

Pod wpływem powszechnego nauczania i wszechobecności mediów zacierają się lokalne dialekty, znika specyficzny akcent, który jeszcze niedawno pozwalał bez problemu odróżnić rzeszowianina od mieszkańca Wielkopolski. Odróżnimy wprawdzie jeszcze Ślązaka od Kaszuba czy górala, ale to w zasadzie wszystko.

Trwalszym elementem identyfikacji jest materialne dziedzictwo kulturowe. Zabytkowe kościoły, budynki publiczne, place i układy ulic. Dogłębnie poznane i odpowiednio opisane opowiedzą swoją historię, ale tylko tym, którzy będą chcieli słuchać. Kłopot w tym, że nie wszyscy są zainteresowani swoim otoczeniem. Stąd zdziwienie górala zapytanego, czy był na Giewoncie („A po co?!”) czy krakowianina zagadniętego, kiedy ostatni raz odwiedził Wawel („Ze szkołą… chyba…”).

Jednym z instrumentów ochrony zabytkowej przestrzeni i lokalnego krajobrazu jest park kulturowy. Samo powołanie takiego parku i wprowadzenie w życie związanych z tym aktem regulacji prawnych nie sprawi jednak, że ludzie zaczną kochać swoją okolicę. Większość pozostanie obojętna, a nawet jeśli doceni uporządkowanie chaosu reklamowego, renowację infrastruktury i małej architektury, szybko przejdzie nad tym faktem do porządku. Malkontenci zachowają sceptycyzm, ewentualnie od razu uznają, że to pieniądze (z ich podatków!) wyrzucone w błoto, a przecież można było przeznaczyć te środki na pilniejsze wydatki. Jakie? Nie bardzo wiadomo. Do działania ruszą za to entuzjaści, którzy w parku kulturowym dostrzegą narzędzie nacisku na lokalne władze.

Zmiana podejścia do lokalnego krajobrazu kulturowego nastąpi, kiedy w programach szkolnych więcej miejsca poświęci się regionalizmom, wskazując przy tym na ich piękno i wartość. I wcale nie chodzi tu o zasklepianie się w swoim środowisku, lecz o docenienie tego, co dawniej zwano „swojszczyną”. Edukacja regionalna i lokalna polega na identyfikacji, odzyskiwaniu i stwarzaniu miejsc, które stanowią przestrzeń działań na rzecz i z udziałem lokalnej społeczności. Dzięki docenieniu małej ojczyzny kamienica przestanie być tylko kamienicą, stanie się także domem znanego pisarza czy artysty, a w parafialnym kościele znajdziemy witraż współfinansowany przez naszych przodków; zainteresuje nas stan zieleni, ławek i ulicznego oświetlenia. Stopniowo „nasiąkając” zainteresowaniem przeszłością najbliższego otoczenia, odkryjemy, że park kulturowy jest narzędziem, z którego warto korzystać. Narzędziem niezwykle skutecznym.

Kampania społeczna „Krajobraz Mojego Miasta” została zainaugurowana w 2016 roku przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Jej pomysłodawczynią jest prof. IH PAN Magdalena Gawin, Wiceminister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, Generalny Konserwator Zabytków. Adresatami akcji są mieszkańcy miast, odwiedzający je turyści, a także ogół społeczeństwa. Dodatkowo organizatorzy pragną dotrzeć do działaczy samorządowych, którzy – przy wsparciu grona ekspertów i liderów opinii publicznej – mogą najwięcej zmienić w przestrzeni kulturowej swojego regionu.

Druga edycja kampanii rozpocznie się 21 września 2021 roku – premierą filmu „Krajobraz mojego miasta”. Pokaz poprzedzi krótka debata. Zaproszenie do dyskusji przyjęli:
prof. Magdalena Gawin – Wiceminister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, Generalny Konserwator Zabytków;
Mariusz Czuba  – Zastępca Dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa;
dr Andrzej Siwek – Kierownik Oddziału Terenowego NID w Krakowie, który w filmie „Krajobraz mojego miasta” pojawia się jako ekspert;
Robert Gonera – aktor, narrator filmu „Krajobraz mojego miasta”;
Roman Marcinek – moderator debaty, autor wielu publikacji o tematyce krajobrazu i dziedzictwa kulturowego, ekspert NID.
Wydarzenie można obejrzeć tutaj.

Krajobraz miejski jest odzwierciedleniem kondycji społeczeństwa, jego sposobu życia i potrzeb, zarówno tych estetycznych, jak i emocjonalnych. To pole międzypokoleniowego dialogu, tło ważnych wydarzeń i przemian społecznych oraz przestrzeń o ogromnym znaczeniu dla dziedzictwa regionu. Mierzy się on jednak z problemami bardzo prozaicznymi: niedostatkami planowania przestrzennego, niszczeniem fasad, zalewem reklam czy zamianą rynków i terenów zieleni w betonowe parkingi. Celem kampanii „Krajobraz Mojego Miasta” jest zwiększenie świadomości społecznej w zakresie ochrony krajobrazu miejskiego – jej potrzeby i istoty. W tej edycji szczególną uwagę poświęcamy formie ochrony krajobrazu kulturowego, jaką jest park kulturowy. Dzięki jego utworzeniu chroni się nie tylko zabytkowe budynki, ale także ich otoczenie. Park kulturowy ustanawiają władze samorządowe w porozumieniu z wojewódzkimi konserwatorami zabytków.

Głównymi elementami drugiej edycji kampanii są film i spot, które trafnie diagnozują problemy związane z organizacją przestrzeni miejskiej i proponują ich rozwiązania. Stanowią one również swoisty poradnik dla jednostek samorządu terytorialnego, które chcemy zachęcić, by włączyły się do akcji poprzez uporządkowanie i nowe wykorzystanie znajdujących się pod ich zarządem przestrzeni wspólnych, w tym tych terenów historycznych.      

Ponadto w tym roku wśród ambasadorów kampanii „Krajobrazu Mojego Miasta” pojawiły się nowe twarze: aktor filmowy i reżyser Robert Gonera, architektka Magdalena Milert, dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa Bartosz Skaldawski oraz para podróżników przemierzających Europę kamperem i prowadzących kanał YouTube „Foxes in Eden” – Zosia Samsel i Kuba Tolak. Dołączyli oni do grona wspierających nas od lat osobowości, takich jak inicjatorka  kampanii prof. Magdalena Gawin, muzyk Sebastian Karpiel-Bułecka, muzyk, architekt i pedagog Krzysztof Trebunia-Tutka, społeczny opiekun zabytków Wiktor Lach czy aktywista miejski i animator kultury Jan Mencwel.

Kampanii towarzyszą dedykowana strona internetowa oraz fanpage.

Druga edycja kampanii „Krajobraz Mojego Miasta” przebiega pod hasłem „Przeciwko betonozie”. Jej inauguracja odbyła się 21 września 2021 roku.

Głównymi elementami drugiej edycji kampanii są film i spot, które trafnie diagnozują problemy związane z organizacją przestrzeni miejskiej i proponują ich rozwiązania. Przywoływane są tu przykłady zabytków nie tylko powszechnie rozpoznawanych – jak kościoły, zamki czy pałace – wraz z ich historycznym otoczeniem, ale także tych nie zawsze kojarzonych z dziedzictwem kulturowym, jak zabytki przemysłowe. Organizatorom akcji zależy również, by zwrócić uwagę na zabytki nieobecne w powszechnej świadomości, jak układy urbanistyczne i podziały własnościowe, mała architektura i wystrój wnętrz czy historyczne nasadzenia określonych gatunków drzew. Ponadto kampania prezentuje różnorodne formy i narzędzia ochrony dziedzictwa kulturowego, do których należą m.in.: rejestr zabytków, lista Pomników Historii, lista światowego dziedzictwa UNESCO, gminne i wojewódzkie ewidencje zabytków czy miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.

Wydarzenie adresowane było do mediów. W jego pierwszej części udział wzięli:
prof. IH PAN Magdalena Gawin – Wiceminister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, Generalny Konserwator Zabytków, pomysłodawczyni akcji;
Bartosz Skaldawski – Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa;
prof. Zbigniew Myczkowski – Kierownik Zakładu Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynierskich w Instytucie Architektury Krajobrazu na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej / NID;
dr hab. Monika Bogdanowska – Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS-POLSKA, Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa.
Mówili oni o idei kampanii „Krajobraz Mojego Miasta”, a także o istocie tworzenia parków kulturowych. Ponadto wskazali na potrzebę edukacji samorządów i społeczeństwa w zakresie ochrony krajobrazu kultowego.

Drugą część spotkania poświęcono filmowi promującemu kampanię. W debacie uczestniczyli:
prof. IH PAN Magdalena Gawin – Wiceminister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, Generalny Konserwator Zabytków;
Mariusz Czuba – Z-ca Dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa;
dr Andrzej Siwek – Kierownik Oddziału Terenowego NID w Krakowie;
Robert Gonera – aktor, jeden z ambasadorów kampanii;
Roman Marcinek – moderator debaty, autor wielu publikacji o tematyce krajobrazu i dziedzictwa kulturowego, ekspert NID.
Przedmiotem dyskusji był krajobraz miejski, który mierzy się z realnymi problemami, takimi jak niedostatki planowania przestrzennego, niszczenie fasad, zalew reklam czy zamiana rynków i terenów zieleni w betonowe parkingi. Uczestnicy zgodzili się co do tego, że kampania „Krajobraz Mojego Miasta” to cenna pomoc w zwiększeniu świadomości społecznej dotyczącej potrzeby i istoty ochrony krajobrazu miejskiego. Spotkanie zakończyło się premierowym pokazem filmu Krajobraz Mojego Miasta.

Krajobraz miejski jest odzwierciedleniem kondycji społeczeństwa, jego sposobu życia i potrzeb, zarówno tych estetycznych, jak i emocjonalnych. To pole międzypokoleniowego dialogu, tło ważnych wydarzeń i przemian społecznych oraz przestrzeń o ogromnym znaczeniu dla dziedzictwa regionu. Mierzy się on jednak z problemami bardzo prozaicznymi: niedostatkami planowania przestrzennego, niszczeniem fasad, zalewem reklam czy zamianą rynków i terenów zieleni w betonowe parkingi. Zwiększeniu świadomości społecznej w zakresie ochrony krajobrazu miejskiego – jej potrzeby i istoty – służy kampania społeczna „Krajobraz Mojego Miasta”. Kampania niezwykle ważna, mająca wręcz zasadnicze znaczenie dla polskich miast i aglomeracji.

Do kogo mówimy?

Kampania społeczna „Krajobraz Mojego Miasta” została zainaugurowana w 2016 roku przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Jej pomysłodawczynią jest prof. IH PAN Magdalena Gawin, Wiceminister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, Generalny Konserwator Zabytków. Adresatami akcji są mieszkańcy miast, odwiedzający je turyści, a także ogół społeczeństwa. Dodatkowo organizatorzy pragną dotrzeć do działaczy samorządowych, którzy – przy wsparciu grona ekspertów i liderów opinii publicznej – mogą najwięcej zmienić w przestrzeni kulturowej swojego regionu.

Jak podkreśla Bartosz Skaldawski, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa: „Każdy z nas – mieszkańców aglomeracji, miast czy wsi – powinien być świadomy tego, z jaką łatwością można zakłócić ład przestrzenny i zachwiać harmonię w najbliższym otoczeniu. Nieprzemyślane inwestycje, pochopne usuwanie zieleni z ulic i placów, tandetne wykonawstwo, brak respektu dla wartości krajobrazowych, lekceważenie przepisów i planów oraz złe gospodarowanie przestrzenią – to wszystko ma niebagatelny wpływ na wygląd naszego miejsca na Ziemi. To my, mieszkańcy, decydujemy, w jakim miejscu chcemy żyć i w jaki sposób powinniśmy zadbać o dziedzictwo kulturowe zostawione nam przez poprzednie pokolenia. Odkryjmy piękno ukryte pod betonem, szyldami i wielkopowierzchniowymi reklamami!”.

Cel – parki kulturowe

Głównymi elementami drugiej edycji kampanii są film i spot, które trafnie diagnozują problemy związane z organizacją przestrzeni miejskiej i proponują ich rozwiązania. Przywoływane są tu przykłady zabytków nie tylko powszechnie rozpoznawanych – jak kościoły, zamki czy pałace – wraz z ich historycznym otoczeniem, ale także tych nie zawsze kojarzonych z dziedzictwem kulturowym, jak zabytki przemysłowe. Organizatorom akcji zależy również, by zwrócić uwagę na zabytki nieobecne w powszechnej świadomości, jak układy urbanistyczne i podziały własnościowe, mała architektura i wystrój wnętrz czy historyczne nasadzenia określonych gatunków drzew. Ponadto kampania prezentuje różnorodne formy i narzędzia ochrony dziedzictwa kulturowego, do których należą m.in.: rejestr zabytków, lista Pomników Historii, lista światowego dziedzictwa UNESCO, gminne i wojewódzkie ewidencje zabytków czy miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Wszystko po to, by odkrywać na nowo i zmieniać miasta oraz wsie.

„W nowej edycji kampanii szczególną uwagę poświęcamy formie ochrony krajobrazu kulturowego, jaką jest park kulturowy. Chroni on nie tylko zabytkowe przestrzenie, ale także zachowany w wielu miejscach historyczny krajobraz kulturowy i – co bardzo ważne – jest ustanawiany przez władze samorządowe w porozumieniu z wojewódzkimi konserwatorami zabytków. Park kulturowy to idealny sposób na zarządzanie zabytkową przestrzenią. To również najskuteczniejsza forma ochrony dziedzictwa krajobrazu kulturowego” – dodaje Bartosz Skaldawski.

Kampanię społeczną „Krajobraz Mojego Miasta” od lat aktywnie wspierają osobowości świata kultury, życia społecznego i mediów, jak choćby jej pomysłodawczyni prof. Magdalena Gawin, muzyk Sebastian Karpiel-Bułecka, muzyk, architekt i pedagog Krzysztof Trebunia-Tutka, społeczny opiekun zabytkówWiktor Lach czy aktywista miejski i animator kulturyJan Mencwel. W tym roku do grona Ambasadorów akcji dołączyli także aktor filmowy i reżyser Robert Gonera, architektka Magdalena Milert, dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa Bartosz Skaldawski oraz para podróżników przemierzających Europę kamperem i prowadzących kanał YouTube „Foxes in Eden” – Zosia Samsel i Kuba Tolak.

Zachęcamy do obejrzenia spotu kampanii.

Dziedzictwo, zwłaszcza kulturowe, to istotny element życia i ważne pole działalności człowieka. Łączy w spójną całość dorobek materialny i duchowy przeszłych pokoleń z dokonaniami obecnych czasów. Synteza tych wartości określa naszą kulturę i tożsamość, bez których nie sposób odnaleźć się we współczesności. Poszczególne elementy dziedzictwa mają dla nas różne znaczenie. To, co dla jednych stanowi wartość, dla innych może okazać się niezrozumiałe i obce. Zabytkową świątynię, którą jedni uważają za duchowe sanktuarium, inni postrzegają jedynie jako misterną budowlę. Zdajemy sobie sprawę, że dziedzictwo kulturowe powinniśmy chronić i pielęgnować, ale często brakuje nam pomysłu, jak to robić. Jakie działania powinniśmy podjąć globalnie, a jakie lokalnie? Odpowiedzi na te fundamentalne dla ochrony dziedzictwa pytania udziela kampania społeczna „Krajobraz Mojego Miasta”.

Zarządzaj krajobrazem. On sam się nie obroni!

Krajobraz kulturowy to połączenie krajobrazu naturalnego z budowlami wzniesionymi przez człowieka, śladami jego działań i przekształceń – dobrych i złych, efektów troski i brutalnej dewastacji. To wynik interakcji pomiędzy ludźmi a otoczeniem przyrodniczym na przestrzeni wieków. A jak zauważa dr Andrzej Siwek, jeden z zaproszonych do udziału w kampanii ekspertów: „Krajobraz miejski jest najbardziej skomplikowanym i przetworzonym przez człowieka krajobrazem kulturowym. Składa się na niego – prócz podstaw fizjograficznych – to, co człowiek tworzył, często przez stulecia, swe własne dzieła łącząc z tymi, które odziedziczył po pokoleniach budujących miasto przed nim. W naszym najlepiej pojętym interesie – i jako jednostek, i jako społeczności – jest utrzymanie stanu równowagi między tym, co piękne, a tym, co niezbędne, między tym, co zabytkowe, a tym, co nowoczesne”.

Ani skansen, ani chaos. Równowaga kluczem do sukcesu

Trudno zdefiniować, co  nas razi w krajobrazie. Czemu jeden wydaje nam się harmonijny, a drugi od razu kole nas w oczy. Dziś już nie zachwycają fabryczne kominy, które w XIX wieku były przecież podziwiane i uważane za widomy znak postępu. Cenimy zieleń, dla której przez setki lat nie było miejsca w przestrzeni miejskiej. Chcemy, by architektura poszczególnych obiektów do siebie pasowała, a sterczący spomiędzy parterowej zabudowy wieżowiec odbieramy jako dysonans. Podobnie jak chaos reklamowy, miejsca postojowe powstające kosztem zieleńców, dewastację fasad i małej architektury, zamianę rynków miasteczek w kamienne lub betonowe parkingi. Zachwianie równowagi następuje w chwili, kiedy zaczynamy szpetotę zauważać. To znak, że gospodarze miasta stracili kontrolę nad zarządzaniem jego przestrzenią, podjęli złe decyzje. Odpowiadają za to m.in. brak świadomości i obojętność na komfort, jaki daje życie w uporządkowanym i przyjaznym otoczeniu.

Bez edukacji nie ma sukcesu. Chcesz chronić – musisz wiedzieć, jak!

Ważną grupą adresatów kampanii „Krajobraz Mojego Miasta” są działacze samorządowi, którzy – wspierani przez ekspertów i liderów opinii publicznej – mogą najwięcej zmienić w przestrzeni kulturowej swojej małej ojczyzny. Powinni być oni świadomi tego, jak łatwo zaburzyć ład i równowagę przestrzenną przez nieprzemyślane inwestycje, tandetne wykonawstwo czy brak poszanowania dla wartości krajobrazowych. Muszą zdawać sobie sprawę, jakie dalekosiężne skutki dla naszego otoczenia ma lekceważenie przepisów i planów oraz złe zarządzanie przestrzenią. Ale kampania skierowana jest także do mieszkańców, bo to oni decydują, w jakim miejscu chcą żyć i jak chcą dbać o dziedzictwo kulturowe pozostawione im przez poprzednie pokolenia.

Chcę chronić, mam co. Powołaj do istnienia park kulturowy

By optymalnie zadbać o tereny szczególnie ważne dla mieszkańców i turystów, warto powołać do istnienia park kulturowy, który stanowi najwłaściwszą formę ochrony krajobrazu kulturowego. Parki kulturowe są ustanawiane przez władze samorządowe we współpracy z lokalnymi stowarzyszeniami, miłośnikami dziedzictwa kulturowego i osobami związanymi emocjonalnie z danym miejscem. Rada opracowuje, a następnie przyjmuje uchwałę o utworzeniu parku kulturowy oraz program jego ochrony jako obowiązujące prawo miejscowe (wykonanie planu najlepiej powierzyć doświadczonym specjalistom). Stwarza to warunki, które pozwalają zachować wartości zabytkowe, sprzyjają harmonijnemu rozwojowi miasta, a lokalnej społeczności zapewniają satysfakcję z życia w zadbanym miejscu. Trzeba bowiem pamiętać, że dziedzictwo jest przede wszystkim dla mieszkańców danego  terenu. Turyści – choć ważne – są jedynie jego krótkotrwałymi użytkownikami.

---

Park kulturowy stanowi jedną z form ochrony krajobrazu kulturowego, czyli przestrzeni historycznie ukształtowanej w wyniku działalności człowieka, obejmującej wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Jest to jednocześnie najnowocześniejsza forma ochrony dziedzictwa. Nadawanie statusu parku kulturowego umożliwiła Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Określiła ona także zasady i sposób powoływania parków kulturowych.

Celem utworzenia parku kulturowego jest zintegrowana ochrona wyjątkowych wartości kulturowych i krajobrazowych wraz z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Inne formy ochrony dziedzictwa to wpis do rejestru zabytków, uznanie zabytku za pomnik historii oraz ustalenie ochrony w dokumentach planistycznych. Gdzie zapadają związane z tym decyzje?

• Rejestr zabytków jest prowadzony przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.

• Status pomnika historii nadawany jest przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra kultury, dziedzictwa narodowego i sportu.

• Ustanowienie ochrony w dokumentach planistycznych bądź decyzjach o warunkach zabudowy następuje w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

• Park kulturowy może utworzyć rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Park kulturowy ustanawiają zatem władze samorządowe. Poprzez odpowiednią uchwałę określają one jego nazwę, granice i sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia, które mają obowiązywać na tym terenie. Jest to wprawdzie nie lada wyzwanie, ale warto je podjąć, ponieważ nie ma lepszego sposobu, by efektywnie i z pożytkiem dla miejscowej społeczności zarządzać zabytkową przestrzenią i chronić lokalne dziedzictwo.

Jak utworzyć park kulturowy – krok po kroku:

O tym, jak bardzo drzewa i inne rośliny są potrzebne w mieście, nie trzeba nikogo przekonywać. Zieleń stanowi nieodłączny element krajobrazu każdego miasta – jeden z wielu tworzących jego spójną strukturę. Pełni przy tym rozmaite funkcje – począwszy od ekologicznej, przez dydaktyczną i społeczną, a skończywszy na psychologicznej i estetycznej. Liczy się nawet pojedyncze drzewo! Jak zatem zatroszczyć się o to, by nasze miasta były zielone? Jakie rośliny sadzić, by przynosiły ochłodę w upalne dni, a jednocześnie przez cały rok korzystanie wpływały na wizerunek miasta?

Jak podkreśla dr inż. Renata Stachańczyk, ekspert Narodowego Instytutu Dziedzictwa: „Dobrze zaprojektowane układy zieleni, zadbane i spełniające nasze oczekiwania, wpisujące się w charakter danego miasta, to kapitał, który przekłada się zarówno na warunki życia mieszkańców, jak i na ekonomię. Ludzie nie chcą mieszkać i wypoczywać na «pustyni», potrzebują kontaktu z naturą – nie tylko drzewami, ale także ptakami i pozostałą fauną, dla której enklawy zieleni są naturalnymi obszarami życia. Mieszkańcy nie chcą przestrzeni anonimowej, lecz oswojonej i przyjaznej, a więc takiej, w której jest miejsce również na zieleń”.

Tam, gdzie są drzewa, żyje się lepiej

Trudno przecenić znaczenie drzew w mieście. Produkują one tlen, który jest nam niezbędny do życia. Zapobiegają powstawaniu smogu, pochłaniają spaliny, zatrzymują pyły, a także jonizują powietrze, dzięki czemu możemy swobodnie oddychać. Redukują hałas. Rozpraszają wiatr, regulują temperaturę i wilgotność powietrza. W upalne dni zapewniają dający ochłodę cień, zimą stanowią naturalną barierę przed wiatrem, przez co zapobiegają wychładzaniu budynków, a tym samym przyczyniają się do zmniejszenia kosztów ogrzewania. Ponadto mają właściwości bakteriobójcze. Są też oczywiście ozdobą miasta i dobrze działają na ludzką psychikę.

Chroń to, co jest źródłem życia

Jedno drzewo przez rok dostarcza tlenu dla 10 osób. Z kolei hektar lasu liściastego zaspokaja dobowe zapotrzebowanie na tlen ponad 2,5 tysiąca ludzi. Tylko że drzewo potrzebuje czasu – wielu lat! – by urosnąć. To najcenniejszy, a jednocześnie najbardziej zagrożony i najtrudniejszy do odtworzenia składnik zieleni miejskiej. Starego drzewa nie sposób zastąpić sadzonką ze szkółki. Dlatego należy chronić dojrzałe drzewostany przed nieprzemyślanymi działaniami człowieka – wycinką, uszkodzeniem korzeni, zbyt bliskim sąsiedztwem zabudowy mieszkalnej czy po prostu chciwością. Ze względu na nasze własne dobro – wszak drzewo to życie!

Ochrona wizerunku miejsca, czyli odpowiednie gatunki drzew w odpowiednim miejscu

Przy doborze roślin trzeba w pierwszej kolejności wziąć pod uwagę charakter miejsca, w którym mają one rosnąć. Inaczej mówiąc – ich przydatność w danej lokalizacji. Inne gatunki wybiera się na tereny przylegające do ulic, inne na przestrzenie rozciągające się wśród zabudowy mieszkaniowej, gdzie oczekuje się raczej roślin o dekoracyjnych kwiatach i liściach, by działały kojąco na zmysły. I tak bezpośrednio przy ulicach o dużym natężeniu ruchu najlepiej sadzić gatunki odporne na miejskie warunki bytowania, czyli dobrze znoszące suszę i zanieczyszczenie powietrza. Ważne, by wybierać drzewa o zwartych, niezbyt rozłożystych koronach i niełamliwych gałęziach (twardym drewnie). Przy ulicach i między budynkami sprawdzą się więc zarówno klony, jarzęby, platany, jesiony czy głogi, jak i drzewa owocowe – grusze, śliwy i jabłonie. Z kolei wzdłuż alei i w parkach warto sadzić rozłożyste i dające cień dęby, graby i kasztanowce oraz pachnące i miododajne lipy.

Dobór gatunkowy musi więc mieć charakter indywidualny. Nie powinno się go automatycznie powtarzać w innych miejscach, chyba że chcemy w ten sposób coś podkreślić.

Rusza druga edycja ogólnopolskiego konkursu „Samorząd dla Dziedzictwa”. Do udziału w nim zaproszone są samorządy gminne, które mogą wykazać się modelowym opracowaniem, wdrażaniem i realizacją gminnego programu opieki nad zabytkami, o którym mowa w art. 87 ust. 1 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Celem konkursu jest promocja najlepszych praktyk służących ochronie i zachowaniu wartości dziedzictwa kulturowego oraz działań na rzecz zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego gminy w oparciu o efektywne wykorzystanie potencjału lokalnego dziedzictwa kulturowego.

Koordynacja konkursu została powierzona Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa.

Gminne programy opieki nad zabytkami mogą być zgłaszane do konkursu w następujących kategoriach:

1. duże i średnie gminy miejskie (liczące co najmniej 50 tys. mieszkańców);
2. małe gminy miejskie (liczące poniżej 50 tys. mieszkańców);
3. gminy miejsko-wiejskie i gminy wiejskie.

Laureaci oraz gminy wyróżnione w konkursie otrzymają dyplomy i tablice pamiątkowe. Nagrodą główną są filmy promujące dziedzictwo kulturowe laureatów. Dodatkowo Narodowy Instytut Dziedzictwa przeprowadzi na prowadzonych przez siebie portalach internetowych i w mediach społecznościowych kampanię promocyjną przybliżającą dokonania zwycięzców.

Elementem promocji konkursu jest podcast „Dlaczego warto wziąć udział w konkursie «Samorząd dla Dziedzictwa»?”, w którym przewodnicząca jury prof. dr hab. Monika Murzyn-Kupisz z Uniwersytetu Jagiellońskiego w rozmowie z dziennikarzem Maciejem Kurzajewskim ekspertka odpowiada na szereg pytań, m.in.:

• Co stanowi ideę konkursu i do kogo jest on skierowany?
• Dlaczego dbałość o zabytki, poprzez realizowanie i wdrażanie gminnych programów opieki nad zabytkami, powinna być priorytetem dla samorządów?
• Jakie korzyści płyną z uczestnictwa w konkursie?

Podcast ten to kompendium wiedzy dla przedstawicieli władz samorządowych dostrzegających w dziedzictwie kulturowym nie tylko świadectwo przeszłości, ale również istotny element naszej współczesności; potencjał, który – odpowiednio zagospodarowany – może mieć znaczący wpływ na rozwój lokalnych społeczności.

Podcastu można posłuchać tutaj.

Regulamin konkursu, procedura oceny i formularz zgłoszeniowy znajdują się w załączniku.

Formularz zgłoszeniowy wraz z załącznikami należy przesłać na adres sekretariatu konkursu:

Narodowy Instytut Dziedzictwa
Oddział Terenowy w Rzeszowie
ul. Hetmańska 15
35-045 Rzeszów

z dopiskiem „Samorząd dla Dziedzictwa”

do 18 czerwca 2021 roku.

Udział w konkursie jest otwarty i bezpłatny.

Patronem konkursu jest dziennik „Rzeczpospolita”.
Partnerem konkursu jest Polska Organizacja Turystyczna.

Projekt realizowany jest w ramach Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2019–2022.

Narodowy Instytut Dziedzictwa przygotował serię podcastów, które przybliżają wiedzę z zakresu edukacji, rewitalizacji i dziedzictwa.

Podcasty podzielone zostały na cykle:

• Kółko kulturowe
• Instrukcja obsługi dziedzictwa
• Dziedzictwo w rewitalizacji

Kółko kulturowe

Chcesz dowiedzieć się więcej o dziedzictwie niematerialnym? Ciekawi Cię, kim jest społeczny opiekun zabytków? Zadajesz sobie pytanie, jak wygląda zwiedzanie po ponowoczesności? A może zastanawiasz się, jak dziedzictwo przenika do kultury masowej?

Słuchaj tutaj.

Cykl  prowadzi Łukasz Nowicki, aktor filmowy i teatralny, lektor, prezenter, jeden z najbardziej rozpoznawalnych głosów polskiego dubbingu.

Instrukcja obsługi dziedzictwa 

Jest to cykl skierowany do organizatorów wydarzeń edukacyjnych i kulturalnych, w tym – Europejskich Dni Dziedzictwa. Przybliża on tematy, z którymi każdy inicjator i pomysłodawca wydarzenia związanego z dziedzictwem, historią, tradycją czy kulturą spotyka się na swojej drodze zawodowej.

Słuchaj tutaj.

Cykl prowadzi Katarzyna Borowiecka, wieloletnia dziennikarka kulturalna Polskiego Radia Programu Trzeciego.

Dziedzictwo w rewitalizacji

Narodowy Instytut Dziedzictwa uruchomił projekt wsparcia  gmin w procesach planowania i wdrażania gminnych programów rewitalizacji, w których dziedzictwo kulturowe traktowane jest jako istotny zasób służący przezwyciężaniu problemów społecznych i infrastrukturalnych.

W tym cyklu zamieściliśmy  wypowiedzi ośmiu ekspertów – praktyków rewitalizacji.  Każdy z nich zajmuje się rewitalizacją, choć każdy w innej roli. Mamy tu zatem twórców systemu rewitalizacji, osoby odpowiedzialne za proces rewitalizacji w miastach, a także doradców i społeczników.

Słuchaj tutaj.

Życzymy dobrego odbioru! 

Na zlecenie Narodowego Instytutu Dziedzictwa pracownia Spotlight Research przeprowadziła badania, z których wynika, że Polacy chętnie zwiedzają zabytki. Aż 31% respondentów zadeklarowało, że odwiedziło zabytek w swojej okolicy w ostatnim miesiącu, 30% – w ostatnim półroczu, 19% – w ostatnim roku. Aż 76% badanych stwierdziło, że w przyszłości uda się w podróż specjalnie po to, by zobaczyć zabytek. Niestety, jednocześnie badania te pokazują, że Polacy nie czują się współwłaścicielami zabytków. Zadeklarowało to tylko 36% ankietowanych. Częściej mężczyźni niż kobiety i osoby starsze (powyżej 60 lat) niż młode w przedziale wiekowym 18–29 lat.

„Zdecydowaliśmy się wystartować z kampanią «Zabytki to Twoje dziedzictwo. Nie pozwól niszczyć. Reaguj!», ponieważ mamy ku temu ważne powody – wyjaśnia Bartosz Skaldawski, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa. – Chcemy zwrócić uwagę na niebagatelną rolę zabytków w kształtowaniu tożsamości kulturowej czy regionalnej, pokazać ich różnorodność, przypomnieć o odpowiedzialności za dobro wspólne oraz poinformować o różnych bezprawnych działaniach stanowiących zagrożenie dla zabytków, których ofiarą mogą paść także przydrożne kapliczki, cmentarze, dokumenty, książki, stare monety czy przedmioty codziennego użytku. Często ludzie nie zdają sobie nawet sprawy, że popełniają przestępstwo czy wykroczenie – i niszczą cenne zabytki”.

Oczywiste i nieoczywiste przestępstwa lub wykroczenia przeciwko zabytkom

Lista przestępstw i wykroczeń przeciwko zabytkom, które są wymienione w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, jest długa.

„Zalicza się do nich, co wydaje się dość oczywiste, niszczenie zabytków, doprowadzenie ich do ruiny, nielegalny wywóz, kradzieże, fałszerstwa, ale też np. niepowiadomienie odpowiednich służb o przypadkowym odkryciu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem archeologicznym” – wylicza dr hab. Maciej Trzciński, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego z Katedry Kryminalistyki na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii.

Niebagatelną rolę w procesie ochrony zabytków ma Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które podejmuje w tej sprawie konkretne działania.

„Jednym z kluczowych zadań ministerstwa, Generalnego Konserwatora Zabytków i służb konserwatorskich jest współpraca na rzecz bezpieczeństwa zabytków oraz przeciwdziałanie przestępczości skierowanej wobec składników dziedzictwa kulturowego – informuje dr Katarzyna Pałubska, Zastępca Dyrektora Departamentu Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. – Pełnienie tej misji odbywa się m.in. poprzez współpracę z organami ścigania, wspieranie administracji celno-skarbowej, straży granicznej i prokuratury. Koordynacja współpracy w zakresie przestępstw przeciwko zabytkom, sprawnego współdziałania przy zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości skierowanej przeciwko zabytkom, a także zwalczania nielegalnego wywozu zabytków za granicę znacząco poprawiła wykrywalność tego rodzaju przestępstw i bezpieczeństwo podejmowanych działań na rzecz ochrony dziedzictwa narodowego”.

Dobry przykład idzie od… fundacji

Olbrzymią wagę zabytków dostrzegają także ogólnopolskie i lokalne fundacje monitorujące ich stan oraz wyczulone na wszystkie działania niezgodne z prawem.

„Funkcjonujemy już od 25 lat, od 6 lat prowadzimy program interwencyjny «SOS dla zabytków», w pełni realizujący cele obecnej kampanii Narodowego Instytutu Dziedzictwa – przypomina Karol Marczak, Prezes Fundacji Ratowania Zabytków i Pomników Przyrody. – W jego ramach przyjmujemy zgłoszenia od ludzi, którzy widzą popadający w ruinę obiekt. Dzięki temu praktycznie z dnia na dzień możliwe jest podjęcie «akcji ratunkowej». Ponieważ obiekty, które ratujemy, rozsiane są po całej Polsce i zlokalizowane w wioskach lub małych miejscowościach, nasze działania mają także charakter edukacyjny, integrujący i mobilizujący społeczności lokalne”.

Z kolei m.in. inwentaryzowaniem i dokumentowaniem detali architektonicznych w warszawskich budynkach od kilku lat zajmuje się Fundacja Hereditas.

„Monitorujemy stan kamienic wpisanych do rejestru zabytków, przeciwdziałamy ich rozkradaniu. Przykładem tego rodzaju złych praktyk jest choćby zabytkowy budynek przy ul. Targowej 14, który padł ofiarą kradzieży i wandalizmu – wyjaśnia Monika Wesołowska z Fundacji Hereditas. – W tym roku brutalnie wyrwany ze ściany został np. jeden z zabytkowych odbojów przy bramie wjazdowej”.

Zachowanie w dobrym stanie zabytków jako symboli wspólnego dziedzictwa jest przedmiotem troski także olsztyńskiej Fundacji Borussia.

„Poprzez nasze działania uczymy i udowadniamy, że to zadanie nie tylko dla ekspertów, lecz także dla nas wszystkich – mówi Kornelia Kurowska, Prezes Fundacji Borussia. – Opiekujemy się m.in. Domem Mendelsohna, czyli zabytkowym żydowskim domem oczyszczeń, wspólnie z wolontariuszami dokumentujemy i porządkujemy dawne ewangelickie cmentarze na Mazurach”.

Literatura z dreszczykiem

Kryminał to najczęściej czytany gatunek w Polsce. Stąd pomysł, by autorzy kryminałów  – Ryszard Ćwirlej, Hanna Greń, Marcin Wroński  oraz Bartosz Szczygielski – mieli swój wkład w promowanie dziedzictwa. W  ramach kampanii stworzą oni krótkie nowele, w których przedstawione zostaną pełne emocji historie przestępstw przeciw zabytkom.

Sugestywny spot ku przestrodze

Kampanię „Zabytki to Twoje dziedzictwo. Nie pozwól niszczyć. Reaguj!” zainaugurował spot, który można obejrzeć m.in. tutaj. Pokazuje on, w jaki sposób prace związane z utrzymaniem zabytku w należytym stanie potrafią być zniweczone przez jedno lekkomyślne działanie.

Kampania społeczna Narodowego Instytutu Dziedzictwa „Zabytki to Twoje dziedzictwo. Nie pozwól niszczyć. Reaguj!” potrwa do końca 2021 roku.